Durga Saptashati Pratham Adhyay Chapter First

Durga Saptashati Pratham Adhyay Chapter First 

Durga Saptashati Pratham Adhyay Chapter First in Sanskrit/Devanagari:

॥ श्रीदुर्गासप्तशती – प्रथमोऽध्यायः ॥
मेधा ऋषि का राजा सुरथ और समाधि को भगवती की महिमा बताते हुए मधु-कैटभ-वध का प्रसंग सुनाना

॥ विनियोगः ॥
ॐ प्रथमचरित्रस्य ब्रह्मा ऋषिः,महाकाली देवता, गायत्री छन्दः,
नन्दा शक्तिः, रक्तदन्तिका बीजम्, अग्निस्तत्त्वम्,
ऋग्वेदः स्वरूपम्, श्रीमहाकालीप्रीत्यर्थे प्रथमचरित्रजपे विनियोगः।

॥ ध्यानम् ॥
ॐ खड्‌गं चक्रगदेषुचापपरिघाञ्छूलं भुशुण्डीं शिरः
शङ्खं संदधतीं करैस्त्रिनयनां सर्वाङ्गभूषावृताम्।
नीलाश्मद्युतिमास्यपाददशकां सेवे महाकालिकां
यामस्तौत्स्वपिते हरौ कमलजो हन्‍तुं मधुं कैटभम्॥

ॐ नमश्चण्डिकायै

“ॐ ऐं” मार्कण्डेय उवाच॥1॥

सावर्णिः सूर्यतनयो यो मनुः कथ्यतेऽष्टमः।
निशामय तदुत्पत्तिं विस्तराद् गदतो मम॥2॥

महामायानुभावेन यथा मन्वन्‍तराधिपः।
स बभूव महाभागः सावर्णिस्तनयो रवेः॥3॥

स्वारोचिषेऽन्‍तरे पूर्वं चैत्रवंशसमुद्भवः।
सुरथो नाम राजाभूत्समस्ते क्षितिमण्डले॥4॥

तस्य पालयतः सम्यक् प्रजाः पुत्रानिवौरसान्।
बभूवुः शत्रवो भूपाः कोलाविध्वंसिनस्तदा॥5॥

तस्य तैरभवद् युद्धमतिप्रबलदण्डिनः।
न्यूनैरपि स तैर्युद्धे कोलाविध्वंसिभिर्जितः॥6॥

ततः स्वपुरमायातो निजदेशाधिपोऽभवत्।
आक्रान्‍तः स महाभागस्तैस्तदा प्रबलारिभिः॥7॥

अमात्यैर्बलिभिर्दुष्टैर्दुर्बलस्य दुरात्मभिः।
कोशो बलं चापहृतं तत्रापि स्वपुरे ततः॥8॥

ततो मृगयाव्याजेन हृतस्वाम्यः स भूपतिः।
एकाकी हयमारुह्य जगाम गहनं वनम्॥9॥

स तत्राश्रममद्राक्षीद् द्विजवर्यस्य मेधसः।
प्रशान्‍तश्‍वापदाकीर्णं मुनिशिष्योपशोभितम्॥10॥

तस्थौ कंचित्स कालं च मुनिना तेन सत्कृतः।
इतश्‍चेतश्‍च विचरंस्तस्मिन्मुनिवराश्रमे॥11॥

सोऽचिन्‍तयत्तदा तत्र ममत्वाकृष्टचेतनः।
मत्पूर्वैः पालितं पूर्वं मया हीनं पुरं हि तत्॥12॥

मद्‌भृत्यैस्तैरसद्‌वृत्तैर्धर्मतः पाल्यते न वा।
न जाने स प्रधानो मे शूरहस्ती सदामदः॥13॥

मम वैरिवशं यातः कान् भोगानुपलप्स्यते।
ये ममानुगता नित्यं प्रसादधनभोजनैः॥14॥

अनुवृत्तिं ध्रुवं तेऽद्य कुर्वन्त्यन्यमहीभृताम्।
असम्यग्व्यशीलैस्तैः कुर्वद्भिः सततं व्ययम्॥15॥

संचितः सोऽतिदुःखेन क्षयं कोशो गमिष्यति।
एतच्चान्यच्च सततं चिन्तयामास पार्थिवः॥16॥

तत्र विप्राश्रमाभ्याशे वैश्यमेकं ददर्श सः।
स पृष्टस्तेन कस्त्वं भो हेतुश्‍चागमनेऽत्र कः॥17॥

सशोक इव कस्मात्त्वं दुर्मना इव लक्ष्यसे।
इत्याकर्ण्य वचस्तस्य भूपतेः प्रणयोदितम्॥18॥

प्रत्युवाच स तं वैश्यः प्रश्रयावनतो नृपम्॥19॥

वैश्‍य उवाच॥20॥

समाधिर्नाम वैश्‍योऽहमुत्पन्नो धनिनां कुले॥21॥

पुत्रदारैर्निरस्तश्‍च धनलोभादसाधुभिः।
विहीनश्‍च धनैर्दारैः पुत्रैरादाय मे धनम्॥22॥

वनमभ्यागतो दुःखी निरस्तश्चाप्तबन्धुभिः।
सोऽहं न वेद्मि पुत्राणां कुशलाकुशलात्मिकाम्॥23॥

प्रवृत्तिं स्वजनानां च दाराणां चात्र संस्थितः।
किं नु तेषां गृहे क्षेममक्षेमं किं नु साम्प्रतम्॥24॥

कथं ते किं नु सद्‌वृत्ता दुर्वृत्ताः किं नु मे सुताः॥25॥

राजोवाच॥26॥

यैर्निरस्तो भवाँल्लुब्धैः पुत्रदारादिभिर्धनैः॥27॥

तेषु किं भवतः स्नेहमनुबध्नाति मानसम्॥28॥

वैश्य उवाच॥29॥

एवमेतद्यथा प्राह भवानस्मद्‌गतं वचः॥30॥

किं करोमि न बध्नाति मम निष्ठुरतां मनः।
यैः संत्यज्य पितृस्नेहं धनलुब्धैर्निराकृतः॥31॥

पतिस्वजनहार्दं च हार्दि तेष्वेव मे मनः।
किमेतन्नाभिजानामि जानन्नपि महामते॥32॥

यत्प्रेमप्रवणं चित्तं विगुणेष्वपि बन्धुषु।
तेषां कृते मे निःश्‍वासो दौर्मनस्यं च जायते॥33॥

करोमि किं यन्न मनस्तेष्वप्रीतिषु निष्ठुरम्॥34॥

मार्कण्डेय उवाच॥35॥

ततस्तौ सहितौ विप्र तं मुनिं समुपस्थितौ॥36॥

समाधिर्नाम वैश्योऽसौ स च पार्थिवसत्तमः।
कृत्वा तु तौ यथान्यायं यथार्हं तेन संविदम्॥37॥

उपविष्टौ कथाः काश्चिच्चक्रतुर्वैश्‍यपार्थिवौ॥38॥

राजोवाच॥39॥

भगवंस्त्वामहं प्रष्टुमिच्छाम्येकं वदस्व तत्॥40॥
दुःखाय यन्मे मनसः स्वचित्तायत्ततां विना।

ममत्वं गतराज्यस्य राज्याङ्गेष्वखिलेष्वपि॥41॥

जानतोऽपि यथाज्ञस्य किमेतन्मुनिसत्तम।
अयं च निकृतःपुत्रैर्दारैर्भृत्यैस्तथोज्झितः॥42॥

स्वजनेन च संत्यक्तस्तेषु हार्दी तथाप्यति।
एवमेष तथाहं च द्वावप्यत्यन्तदुःखितौ॥43॥

दृष्टदोषेऽपि विषये ममत्वाकृष्टमानसौ।
तत्किमेतन्महाभाग यन्मोहो ज्ञानिनोरपि॥44॥

ममास्य च भवत्येषा विवेकान्धस्य मूढता॥45॥

ऋषिरुवाच॥46॥

ज्ञानमस्ति समस्तस्य जन्तोर्विषयगोचरे॥47॥

विषयश्च महाभागयाति चैवं पृथक् पृथक्।
दिवान्धाः प्राणिनः केचिद्रात्रावन्धास्तथापरे॥48॥

केचिद्दिवा तथा रात्रौ प्राणिनस्तुल्यदृष्टयः।
ज्ञानिनो मनुजाः सत्यं किंतु ते न हि केवलम्॥49॥

यतो हि ज्ञानिनः सर्वे पशुपक्षिमृगादयः।
ज्ञानं च तन्मनुष्याणां यत्तेषां मृगपक्षिणाम्॥50॥

मनुष्याणां च यत्तेषां तुल्यमन्यत्तथोभयोः।
ज्ञानेऽपि सति पश्यैतान् पतङ्गाञ्छावचञ्चुषु॥51॥

कणमोक्षादृतान्मोहात्पीड्यमानानपि क्षुधा।
मानुषा मनुजव्याघ्र साभिलाषाः सुतान् प्रति॥52॥

लोभात्प्रत्युपकाराय नन्वेतान् किं न पश्‍यसि।
तथापि ममतावर्त्ते मोहगर्ते निपातिताः॥53॥

महामायाप्रभावेण संसारस्थितिकारिणा।
तन्नात्र विस्मयः कार्यो योगनिद्रा जगत्पतेः॥54॥

महामाया हरेश्‍चैषातया सम्मोह्यते जगत्।
ज्ञानिनामपि चेतांसि देवी भगवती हि सा॥55॥

बलादाकृष्य मोहाय महामाया प्रयच्छति।
तया विसृज्यते विश्‍वं जगदेतच्चराचरम्॥56॥

सैषा प्रसन्ना वरदा नृणां भवति मुक्तये।
सा विद्या परमा मुक्तेर्हेतुभूता सनातनी॥57॥

संसारबन्धहेतुश्‍च सैव सर्वेश्‍वरेश्‍वरी॥58॥

राजोवाच॥59॥

भगवन् का हि सा देवी महामायेति यां भवान्॥60॥

ब्रवीति कथमुत्पन्ना सा कर्मास्याश्च किं द्विज।
यत्प्रभावा च सा देवी यत्स्वरूपा यदुद्भवा॥61॥

तत्सर्वं श्रोतुमिच्छामि त्वत्तो ब्रह्मविदां वर॥62॥

ऋषिरुवाच॥63॥

नित्यैव सा जगन्मूर्तिस्तया सर्वमिदं ततम्॥64॥

तथापि तत्समुत्पत्तिर्बहुधा श्रूयतां मम।
देवानां कार्यसिद्ध्यर्थमाविर्भवति सा यदा॥65॥

उत्पन्नेति तदा लोके सा नित्याप्यभिधीयते।
योगनिद्रां यदा विष्णुर्जगत्येकार्णवीकृते॥66॥

आस्तीर्य शेषमभजत्कल्पान्‍ते भगवान् प्रभुः।
तदा द्वावसुरौ घोरौ विख्यातौ मधुकैटभौ॥67॥

विष्णुकर्णमलोद्भूतो हन्‍तुं ब्रह्माणमुद्यतौ।
स नाभिकमले विष्णोः स्थितो ब्रह्मा प्रजापतिः॥68॥

दृष्ट्वा तावसुरौ चोग्रौ प्रसुप्तं च जनार्दनम्।
तुष्टाव योगनिद्रां तामेकाग्रहृदयस्थितः॥69॥

विबोधनार्थाय हरेर्हरिनेत्रकृतालयाम्।
विश्वेश्वरीं जगद्धात्रीं स्थितिसंहारकारिणीम्॥70॥

निद्रां भगवतीं विष्णोरतुलां तेजसः प्रभुः॥71॥

ब्रह्मोवाच॥72॥

त्वं स्वाहा त्वं स्वधां त्वं हि वषट्कारःस्वरात्मिका॥73॥

सुधा त्वमक्षरे नित्ये त्रिधा मात्रात्मिका स्थिता।
अर्धमात्रास्थिता नित्या यानुच्चार्या विशेषतः॥74॥

त्वमेव संध्या सावित्री त्वं देवि जननी परा।
त्वयैतद्धार्यते विश्वं त्वयैतत्सृज्यते जगत्॥75॥

त्वयैतत्पाल्यते देवि त्वमत्स्यन्‍ते च सर्वदा।
विसृष्टौ सृष्टिरूपा त्वं स्थितिरूपा च पालने॥76॥

तथा संहृतिरूपान्‍ते जगतोऽस्य जगन्मये।
महाविद्या महामाया महामेधा महास्मृतिः॥77॥

महामोहा च भवती महादेवी महासुरी।
प्रकृतिस्त्वं च सर्वस्य गुणत्रयविभाविनी॥78॥

कालरात्रिर्महारात्रिर्मोहरात्रिश्‍च दारुणा।
त्वं श्रीस्त्वमीश्‍वरी त्वं ह्रीस्त्वं बुद्धिर्बोधलक्षणा॥79॥

लज्जा पुष्टिस्तथा तुष्टिस्त्वं शान्तिः क्षान्तिरेव च।
खड्गिनी शूलिनी घोरा गदिनी चक्रिणी तथा॥80॥

शङ्खिनी चापिनी बाणभुशुण्डीपरिघायुधा।
सौम्या सौम्यतराशेषसौम्येभ्यस्त्वतिसुन्दरी॥81॥

परापराणां परमा त्वमेव परमेश्‍वरी।
यच्च किंचित्क्वचिद्वस्तु सदसद्वाखिलात्मिके॥82॥

तस्य सर्वस्य या शक्तिः सा त्वं किं स्तूयसे तदा।
यया त्वया जगत्स्रष्टा जगत्पात्यत्ति* यो जगत्॥83॥

सोऽपि निद्रावशं नीतः कस्त्वां स्तोतुमिहेश्‍वरः।
विष्णुः शरीरग्रहणमहमीशान एव च॥84॥

कारितास्ते यतोऽतस्त्वां कः स्तोतुं शक्तिमान् भवेत्।
सा त्वमित्थं प्रभावैः स्वैरुदारैर्देवि संस्तुता॥85॥

मोहयैतौ दुराधर्षावसुरौ मधुकैटभौ।
प्रबोधं च जगत्स्वामी नीयतामच्युतो लघु॥86॥

बोधश्‍च क्रियतामस्य हन्‍तुमेतौ महासुरौ॥87॥

ऋषिरुवाच॥88॥

एवं स्तुता तदा देवी तामसी तत्र वेधसा॥89॥

विष्णोः प्रबोधनार्थाय निहन्तुं मधुकैटभौ।
नेत्रास्यनासिकाबाहुहृदयेभ्यस्तथोरसः॥90॥

निर्गम्य दर्शने तस्थौ ब्रह्मणोऽव्यक्तजन्मनः।
उत्तस्थौ च जगन्नाथस्तया मुक्तो जनार्दनः॥91॥

एकार्णवेऽहिशयनात्ततः स ददृशे च तौ।
मधुकैटभो दुरात्मानावतिवीर्यपराक्रमौ॥92॥

क्रोधरक्‍तेक्षणावत्तुं* ब्रह्माणं जनितोद्यमौ।
समुत्थाय ततस्ताभ्यां युयुधे भगवान् हरिः॥93॥

पञ्चवर्षसहस्राणि बाहुप्रहरणो विभुः।
तावप्यतिबलोन्मत्तौ महामायाविमोहितौ॥94॥

उक्तवन्तौ वरोऽस्मत्तो व्रियतामिति केशवम्॥95॥

श्रीभगवानुवाच॥96॥

भवेतामद्य मे तुष्टौ मम वध्यावुभावपि॥97॥

किमन्येन वरेणात्र एतावद्धि वृतं मम॥98॥

ऋषिरुवाच॥99॥

वञ्चिताभ्यामिति तदा सर्वमापोमयं जगत्॥100॥

विलोक्य ताभ्यां गदितो भगवान् कमलेक्षणः।
आवां जहि न यत्रोर्वी सलिलेन परिप्लुता॥101॥

ऋषिरुवाच॥102॥

तथेत्युक्त्वा भगवता शङ्खचक्रगदाभृता।
कृत्वा चक्रेण वै च्छिन्ने जघने शिरसी तयोः॥103॥

एवमेषा समुत्पन्ना ब्रह्मणा संस्तुता स्वयम्।
प्रभावमस्या देव्यास्तु भूयः श्रृणु वदामि ते॥ ऐं ॐ॥104॥

॥ इति श्रीमार्कण्डेयपुराणे सावर्णिके मन्वन्तरे देवीमाहात्म्ये
मधुकैटभवधो नाम प्रथमोऽध्यायः॥१॥
उवाच १४, अर्धश्लोकाः २४, श्लोकाः ६६,
एवमादितः॥१०४ ॥

महर्षि मार्कण्डये जी बोले- सूर्य के पुत्र सावर्णि की उत्पति की कथा विस्तार पूरक कहता हो, सावर्णि महामाया की कृपा से जिस प्रकार मन्वन्तर के स्वामी हुए, उसका हाल भी सुनो। पहले स्वरोचिष नामक मन्वन्तर में चैत्र वंशी सुरथ नाम के एक राजा थे। साडी पृथवी पर उनका राज्य था। वह प्रजा को अपने पुत्र की सामान मानते थे तो भी कोलाविधवंशी राजा उनके शत्रु बन गये। दुष्टों को दण्ड देने वाले राजा सुरथ की उनके साथ लड़ाई हुई, कोलाविधवंशीयों के संख्या में कम होने के पर भी राजा सुरथ युद्ध में उनसे हार गये। तब वह अपने नगर में आ गए, केवल अपने देश का राज्य ही उनके पास रह गया और वह उसी देश के राजा होकर राज्य करने लगे, किन्तु उनके शत्रुओं ने उन पर वहां भी आक्रमण किय। राजा को बलहीन देखकर उसके दुष्ट मंत्रियो ने राजा की सेना और खजाना अपने अधिकार में कर लिया। राजा सुरथ अपने राज्य अधिकार को हार कर शिकार खेलने के बहाने घोड़े पर सवार होकर वहां से एक भयंकर वन की ओर चले गये। उस वन में उन्होंने महर्षि मेघा का आश्राम देखा, वहां महर्षि मेघा अपने शिष्ययो तथा मुनियो से सुशोभित बैठे हुए थे और  वहां कितने ही हिंसक जीव परम शांति भाव से रहते थे। राजा सुरथ ने महर्षि मेघा को प्रणाम किया और महर्षि ने भी उनका उचित सत्कार किय। राजा सुरथ महर्षि के आश्रम में कुछ समय तक ठहरे। अपने नगर की ममता के आकर्षण से राजा अपने मन में सोचने लगे- पूर्वकाल में पूर्वजों ने जिस नगर का पालन किया था वह आज मेरे हाथ से निकल गया। मेरे दुष्ट एवम दुरात्मा मंत्री मेरे नगर की अब धर्म से रक्षा कर रहे होंगे या नहीं? मेरे प्रधान हाथी जो कि सदा मद की वर्षा करने वाला और शूरवीर था मेरे बेरियो के वश में होकर न जाने क्या दुःख भोग रहा होगा ? मेरे आज्ञाकारी नोकर जो मेरी कृपा से धन और भोजन पाने से सदैव सुखी रहते थे और मेरे पीछे-पीछे चलते थे, वह अब निश्चय ही दुष्ट राजाओं का अनुसरण करते होंगे तथा मेरे दुष्ट एवम दुरात्मा मंत्रियो द्वारा व्यर्थ ही धन को व्यय करने से संचित किया हुआ मेरा खज़ाना एक दिन अवश्य खाली हो जायेगा ।

इस प्रकार की बहुत से बातें सोचता हुआ राजा निरंतर दुखी रहने लगा । एक दिन राजा सुरथ ने महर्षि मेघा के आश्रम के निकट एक वैश्य को देखा, राजा ने उससे पूछा- भाई, तुम कौन हो? यहाँ तुम्हारे आने का क्या कारण है और तुम मुझे शोकग्रस्त अनमने से दिखाई देते हो, इस का क्या कारण है ? राजा के यह नम्र वचन सुन वैश्य ने महाराज सुरथ को प्रणाम करके कहा, वैश्य बोला- राजन! मेरा नाम समाधि है, मैं धनियो के कुल में उत्पन एक वैश्य हूँ, मेरे दुष्ट स्त्री- पुत्रादिकं ने लोभ से मेरा सब धन छीन लिया है और मुझे घर से निकाल दिया है। मैं इस तहर से दुखी होकर इस वन में चला आया हूँ और यहाँ रहता हुआ मैं इस बात को भी नहीं जानता कि अब घर में इस समय सब कुशल हैं या नहीं । यहाँ मैं अपने परिवार का आचरण संबंधी कोई समाचार भी नहीं प् सकता कि वह घर में इस समय कुशलपूर्वक है या नहीं । मैं अपने पुत्रों के सम्बन्ध में यह भी नहीं जानता कि वह सदाचारी है या दुराचार में फंसे हुए हैं ।

राजा बोले- जिस धन के लोभी स्त्री पुत्रों ने तुम्हें घर से निकाल दिया है, फिर भी तुम्हारा चित उनसे क्यों प्रेम करता है । वैश्य ने कहा- मेरे विषय में आपका ऐसा कहना ठीक है, किन्तु मेरा मन इतना कठोर नहीं है। यदपि उन्होंने धन के लोभ में पड़कर पितृस्नेह को त्यागकर मुझे घर से निकाल दिया है, तो भी मेरे मन में उनके लिए कठोरता नहीं आती। हे महामते! मेरा मन फिर भी उनमें क्यों फँस रहा है, इस बात को जानता हुआ भी मैं नहीं जान रहा, मेरा चित उनके लिए दुखी है। मैं उनके लिए लंबी २ सांसे ले रहा हूँ, उन लोगों में प्रेम नाम को नहीं है, फिर भी ऐसे नि :स्नेहियों के लिए मेरा ह्रदय कठोर नहीं होता।

महर्षि मार्कण्ड जी कहा -हे ब्राह्मण! इसके पश्चात महाराज सुरथ और वह वैश्य दोनों महर्षि मेघा के समीप गए और उनके साथ यथायोग्य न्याय सम्भषण करके दोनों ने वार्ता आरंभ की । राजा बोले- हे भगवन! मैं आपसे एक बात पूछना चाहता हूँ, सो आप कृपा करके मुझे बातये, मेरा मन मेरे अधीन नहीं है, इससे मैं बहुत दुखी हूँ, राज्य, धनादिक की चिंता अभी तक मुझे बनी हुई है और मेरी यह ममता अज्ञानियों की तरह बढ़ती जा रही है और यह समाधि नामक वैश्य भी अपने से अपमानित होकर आया है, इसके स्वजनों ने भी इसे त्याग दिया है, स्वजनों से त्यागा हुआ भी यह उनसे हार्दिक प्रेम रखता है, इस तरह हम दोनों ही दुखी हैं । हे महाभाग! उन लोगों के अवगुणों को देखकर भी हम दोनों के मन में उनके लिए ममता- जनित आकर्षण उत्पन्न हो रहा है। हमारे ज्ञान रहते हुए भी ऐसा क्यों है? अज्ञानी मनुष्यों की तरह हम दोनों में यह मूर्खता क्यों है?

महर्षि मेघा ने कहा- विषम मार्ग का ज्ञान सब जंतुओं को है, सबों के लिए विषय पृथक-२ होते है, कुछ प्राणी दिन में नहीं देखते और कुछ रात को, परंतु कोई जीव ऐसे हैं, जो दिन तथा रात दोनों में देख सकते है, यह सत्य है कि मनुष्यों में ज्ञान प्रधान है, किन्तु केवल मनुष्य ही ज्ञानी नहीं होता, पशु पक्षी आदि भी ज्ञान रखते हैं। जैसे यह पशु ज्ञानी है, वैसे ही मनुष्यों का ज्ञान है और जो ज्ञान मनुष्यों में हैं वैसे ही पाशो पक्षयों में हैं तथा अन्य बातें भी दोनों में एक जैसी पाई जाती है। ज्ञान होने पर भी इन पक्षियो की ओर देखो कि अपने भूख से पीड़ित बच्चों की चोंच में कितने प्रेम से अन्न के दाने डालते है । हे राजन ! ऐसे ही प्रेम मनुष्यों में अपनी संतान के प्रति पाया जाता है । लोभ के कारण अपने उपकार का बदला पाने के लिए मनुष्य पुत्रों की इच्छा करते हैं, और इस  प्रकार मोह के गड्ढे में गिरा करते है। भगवान श्रीहरि की जो माया है, उसी से यह संसार मोहित हो रहा है। इससे आश्चर्य की कोई बात नहीं क्योंकि वह भगवान विष्णु  की योगनिद्रा है, यह माया ही हो है जिसका कारण संसार मोह में जकड़ा हुआ है, यही महामाया भगवती देवी ज्ञानिओं के चित हो बलपूर्वक खींचकर मोह में दाल देती है और उसी के द्वारा सम्पूर्ण जगत की उत्पति होती है। यही भगवती देवी प्रसन्न होकर मनुष्य को मुक्ति प्रदान करती है। यही संसार के बंधन का कारण है तथा सम्पूर्ण ईश्वरों को भी स्वामिनी है।

महाराज सुरथ ने पूछा- भगवन! वह देवी कोन सी है, जिसको आप महामाया कहते है? हे ब्रह्मन ! वह कैसे उत्पन्न हुई और उसका कार्य क्या है? उसका चरित्र कौन -२  से हैं । प्रभु ! उसका जैसा प्रभाव हो, जैसा स्वरूप हो वह सब ही कृपा कर मुझे से कहिये, मैं आपसे सुनना चाहता हूँ।

महर्षि मेघा बोले- राजन! वह देवी तो नित्यस्वरूपा है, उसके द्वारा यह संसार रचा गया है। तब भी उसकी उत्पति अनेक प्रकार से होती है। वह सब आप मुझे सुनो, वह देवताओं का कार्य सिद्ध करने के लिए प्रकट होती है उस समय वह उत्पन्न हुई कहलाती है । संसार को जलमय करके जब भगवन विष्णु योगनिद्रा आश्रय लेकर, शेष शय्या पर सो रहे थे, तब मधु-केटभ नाम के दो असुर उनके कानों के मेल से प्रकट हुए और वह श्रीब्रह्मा जी को मारने के लिए तैयार हो गये। श्रीब्रह्माजी ने जब उन दोनों को अपनी ओर आते देखा और यह भी देखा कि भगवान विष्णु योगनिद्रा का आश्रय लिकर सो रहे है, तो वह उस समय श्रीभगवान के जगाने के लिए उनके नेत्रों में निवास करने वाली योगनिद्रा की स्तुति करने लगे ।

श्रीब्रह्माजी ने कहा- हे देवी! तुम नही स्वाहा, तुम ही स्वधा और तुम ही वषट्कार हो स्वर भी तुम्हारा ही स्वरुप है, तुम ही जीवन देने वाली सुधा हो। नित्य अक्षर प्रणव में अकार,उकार, मकार इन तीनों माताओं के रूप में तुम ही स्थित हो। इनके अतिरिक्त जो बिंदुपथ अर्धमात्रा है, जिसका कि विशेष रूप से उच्चारण नहीं किया जाता है, हे देवी! वह भी तुम ही हो। संध्या, सावित्री तथा परम जननी तुम ही हो। तुम इस विश्व को धारण करने वाली हो, तुमने ही इस जगत की रचना की है और तुम ही इस जगत की पालन करने वाली हो। और तुम ही कल्प के अंत में सबको भक्षण करने वाली हो हे देवी! जगत की उत्पति के समय तुम सृष्टि रूपा होती हो, पालन काल में सिथत रूपा हो और कल्प के अंत में संहाररूप धारण कर लेती हो। श्री ईश्वरी और बोधस्वरूपा बुद्धि भी तुम ही हो, लज्जा, पुष्टि, तुष्टि , शांति, और क्षमा भी तुम ही हो। तुम खड्ग धारिणी, शूल धारिणी तथा गदा, चक्र, शंख और धनुष के धारण करने वाली हो। बाण, भुशंडी और परिध यह भी तुम्हारे ही अस्त्र हैं ।

तुम सौम्य और सौम्यतर हो – यही नहीं, बल्कि जितनी भी सौम्य तथा सुंदर वस्तुएं इस संसार में हैं, उन सबसे बढ़ कर सुन्दर तुम हो। पर और अपर सबसे पर रहने वाली सुन्दर तुम ही हो। हे सर्वस्वरूपे देवी! जो भी सत-असत पदार्थ हैं और उनमें जो शक्ति है, वह तुम ही हो। ऐसी अवस्था में भला तुम्हारी स्तुति कौन कर सकता है? इस संसार की सृष्टि, पालन और संहार करने वाले जो भगवान हैं, उनको भी जब तुमने निद्रा के वशीभूत कर दिया है तो फिर तुम्हारी स्तुति कौन कर सकता है? मुझे, भगवान विष्णु तथा भगवान शंकर को शरीर धारण कराने वाली तुम  ही हो। तुम्हारी स्तुति करने की शक्ति किसमें हैं? हे देवी! तुम तो अपने इन उदार प्रभावों के कारण ही प्रशंसनीय हो। मधु और केंटभ जो भयंकर असुर हैं इन्हें तो मोह में डाल दो और श्रीहरि भगवान विष्णु को भी जल्दी जगा दो और उनमें इनको मार डालने की बुद्धि भी उत्पन्न कर दो।

महर्षि मेघा बोले हे- राजन! जब श्रीब्रह्माजी ने देवी से इस प्रकार स्तुति करके भगवान को जगाने तथा मधु और केटभ को मारने के लिए कहा तो वह भगवान श्रीविष्णु के नेत्र, मुख, नासिक, बाहु ,ह्रदय और वक्षस्थल से निकल श्रीब्रह्माजी के सामने खड़ी हो गई । उनका ऐसा कहना था कि भगवान श्रीहरि तुरन्त जाग उठे और दोनों असुंरो को देखा, जो कि अत्यंत बलवान तथा पराक्रमी थे और मारे क्रोध के जिनके नेत्र लाल हो रहे थे और जो ब्रह्मजी को वध करने के लिए तैयार थे। तब क्रोध हो उन दोनों दुरात्मा असुरों के साथ भगवान श्रीहरि पुरे पांच हज़ार वर्ष तक लड़ते रहे। एक तो वह अत्यंत बलवान तथा पराक्रमी थे, दूसरे महामाया ने भी उन्हें मोह में डाल रखा था । अतः वह भी भगवान से कहने लगे- है दोनों तुम्हारी वीरता से अत्यंत प्रसन्न है, तम हमसे कोई वर मागो!

भगवान ने कहा- यदि तुम मुझ पर प्रसन्न हो तो अब तुम मेरे हाथों से मर जाओ। बस, इतना सा ही वर मैं तुमसे माँगता हूँ । यहाँ दूसरे वर से क्या प्रयोजन है। महर्षि मेघा बोले- इस तरह से जब वह धोखे में आ गए और अपने चारों ओर जल ही जल देखा भगवान श्रीहरि तो कहने लगे – जहाँ पर जल न हो, सूखी जमीन हो, उसी जगह हमारा वध कीजिये । महर्षि मेघा कहते है, ( तथास्तु ) कहकर भगवान श्रीहरि ने उन दोनों को अपनी जांघ पर लिटाकर उन दोनों के शिर काट डाले। इस तरह ये देवी श्री ब्रह्माजी के स्तुति करने पर प्रकट हुई थी, अब तुम से उनके प्रभाव का वर्णन करता हूँ, सो सुनो ।

Durga Saptashati Pratham Adhyay -First Chapter in English:

The slaying of Madhu and Kaitabha 

Meditation of Mahakali I resort to Mahakali, who has ten faces, ten legs and holds in her hands the sword, disc, mace, arrows, bow, club, spear, missile, human head and conch, who is three-eyed, adorned with ornaments on all her limbs, and luminous like a blue jewel, and whom Brahma extolled in order to destroy Madhu and Kaitabha, when Vishnu was in (mystic) sleep.

Markandeya said ( to his disciple Krasustuki Bhaguri): 

1-3. Savarni, {Savarni was so called because he was the son of Savarna, Surya’s wife. He became King Suratha in the second (Svarocisa) manvantara.) son of Surya, is called the eighth Manu. Listen , while I describe in detail about his birth, how Savarni, illustrious son of Surya, became the lord of the (eighth)Manvantara {One cycle of creation is divided into fourteen manvantaras. The period ruled over by one Manu is called a Manvantara. There are, therefore, fourteen Manus as follows: Svayambhuva, Svarocisa, Uttama, Tamasa, Raivata, Caksusa, Vaivasvata, Savarni, Daksha-savarni, Brahma-savarni, Dharma-savarni, Rudra-savarni, Deva-savarni, and Indra-savarni) by the grace of Mahamaya (One of the names of the Divine Mother).

4-5. In former times there was a king named Suratha, born of the Chitra dynasty, ruling over the whole world in the period of Svarocisa. He protected his subjects duly like his own children. At that time the kings, who were the destroyers of the c, became his enemies.

6-7. He, the wielder of powerful weapons, fought a battle with the destroyers of Kolas, but was defeated by them though they were a small force. Then he returned to his own city, and ruled over his won country. Then that illustrious king was attacked by those powerful enemies.

8-9. Even in his own city, the king, (now) bereft of strength, was robbed of his treasury and army by his own powerful, vicious and evil-disposed ministers. Thereafter, deprived of this sovereignty, the king left alone on horse-back for a dense forest, under the pretext of hunting.

10-11. He saw there the hermitage of Medhas- the supreme among the twice-born – inhabited by wild animals which were peaceful, and graced by the disciples of the sage. Entertained by the sage, Suratha spent some time moving about in the hermitage of the great sage.

12-16. There then overcome with attachment, he fell into the thought, ‘I do not know whether the capital (which was) well guarded by my ancestors and recently deserted by me is being guarded righteously or not by my servants of evil conduct. I do not know what enjoyments my chief elephant, heroic and always elated, and now fallen into the hands of my foes, will get. Those who were my constant followers and received favor, riches and food from me, now certainly pay homage to other kings. The treasure which I gathered with great care will be squandered by those constant spendthrifts, who are addicted to improper expenditures.’

17-19. The king was continually thinking of these and other things. Near the hermitage of the Brahamana he saw a merchant, and asked him: ‘Ho! Who are you? What is the reason for your coming here? Wherefore do you appear as if afflicted with grief and depressed in mind?’ Hearing this speech of the king, uttered in a friendly spirit, the merchant bowed respectfully and replied to the king. The merchant said:

20-25. ‘I am a merchant named Samadhi, born in a wealthy family. I have been cast out by my sons and wife, who are wicked through greed of wealth. My wife and sons have misappropriated my riches, and made me devoid of wealth. Cast out by my trusted kinsmen, I have come to the forest grief-stricken. Dwelling here, I do not know anything as regards good of bad of my sons, kinsmen and wife. At present is welfare or ill-luck theirs at home? How are they? Are my sons living good or evil lives?’ The king said:

26-28. ‘Why is your mind affectionately attached to those covetous folk, your sons, wife and others, who have deprived you of your wealth?’ The merchant said:

29-34. ‘This very thought has occurred to me, just as you have uttered it. What can I do? My mind does not become hard; it bears deep affection to those very persons who have driven me out in their greed for wealth, abandoning love for a father and attachment to one’s master and kinsmen. I do not comprehend although, I know it. O noble hearted king, how it is that the mind is prone to love even towards worthless kinsmen. On account of them I heave heavy sighs and feel dejected. What can I do since my mind does not become hard towards those unloving ones?

Markandeya Said:

35-38. Then O Brahmana, the merchant Samadhi and the noble king together approached the sage (Medhas/Rishi); and after observing the etiquette worthy of him and as was proper, they sat down and conversed (with him ) on some topics. The king said:

39-45. ‘Sir, I wish to ask you one thing. Be pleased to reply to it. Without the control of my intellect, my mind is afflicted with sorrow. Though I have lost the kingdom, like an ignorant man- though I know it- I have an attachment to all the paraphernalia of my kingdom. How is this, O best of sages? And this merchant has been disowned by this children, wife and servants, and forsaken by his own people; still he is inordinately affectionate towards them. Thus both he and I, drawn by attachment towards objects whose defects we do know, are exceedingly unhappy. How this happens, then, sir, that though we are aware of it, this delusion comes? This delusion besets me as well as him, blinded as we are in respect of discrimination.’

The Rishi said:

46-49. Sir, every being has the knowledge of objects perceivable by the senses. And object of sense reaches it in various ways. Some beings are blind by day, and others are blind by night; some beings have equal sight both by day and night. Human beings are certainly endowed with knowledge, but they are not the only beings ( to be so endowed), for cattle, birds, animals and other creatures also cognize (objects of senses).

50-58. The knowledge that men have, birds and beasts too have; and what they have men also possess; and the rest (like eating and sleeping) is common to both of them. Look at these birds, which though they possess knowledge, and are themselves distressed by hunger are yet, because of the delusion, engaged in dropping grains into the beaks of their young ones. Human beings are, O tiger among men, attached to their children because of greed for return help. Do you not see this? Even so men are hurled into the whirlpool of attachment, the pit of delusion, through the power of Mahamaya ( the Great Illusion), who makes the existence of the world possible. Marvel not at this. this Mahamaya is the Yoganidra, of Vishnu, the Lord of the world. It is by her the world is deluded. Verily she, the Bhagavati, the Mahamaya forcibly drawing the minds of even the wise, throws them into delusion. She creates this entire universe, both moving and unmoving. It is she who, when propitious, becomes a boon-giver to human beings for their final liberation. She is the supreme knowledge, the cause of final liberation, and eternal; she is the cause of the bondage of transmigration and the sovereign over all lords. The king said:

59-62. ‘Venerable sir, who is that Devi whom you call Mahamaya? How did she come into being, and what is her sphere of action, O Brahmana? What constitutes her nature? What is her form? Wherefrom did she originate? All that I wish to hear from you, O you supreme among the knowers of Brahman.’

The Rishi said:

63-71. She is eternal, embodied as the universe. By her all this is pervaded. Nevertheless she incarnates in manifold ways; hear it from me. When she manifests herself in order to accomplish the purposes of the devas, she is said to be born in the world, though she is eternal. At the end of a kalpa when the universe was one ocean( with the waters of the deluge) and the adorable Lord Vishnu stretched out on Sesa and took the mystic slumber, tow terrible asuras, the well-known Madhu and Kaitabha, sprung into being from the dirt of Vishnu’s ears, sought to slay Brahma; Brahma, the father of beings, was sitting in the lotus( that came out) from Vishnu’s navel. Seeing these two fierce asuras and Janardhana asleep, and with a view to awakening Hari, (Brahma) with concentrated mind extolled Yoganidra, dwelling in Hari’s eyes. The resplendent Lord Brahma extolled the incomparable Goddess of Vishnu, Yoganidra, the queen of cosmos, the supporter of the worlds, the cause of the sustentation and dissolution alike (of the universe).

72-74. Brahma said: ‘You are Svaha and Svadha. You are verily the Vasatkara and embodiment of Svara. You are the nectar. O eternal and imperishable One, you are the embodiment of the threefold mantra. You are half a matra, though eternal. You are verily that which cannot be uttered specifically. You are Savitri and the supreme Mother of the devas.

75-77. ‘By you this universe is borne, by you this world is created. By you it is protected, O Devi and you always consume it at the end. O you who are (always) of the form of the whole world, at the time of creation you are of the form of the creative force, at the time of sustentation you are of the form of the protective power, and at the time of the dissolution of the world, you are of the form of the destructive power. You are the supreme knowledge as well as the great nescience, the great intellect and contemplation, as also the great delusion, the great devi as also the great asuri.

78-81. ‘You are the primordial cause of everything, bringing into force the three qualities. You are the dark night of periodic dissolution. You are the great night of final dissolution, and the terrible night of delusion. You are the goddess of good fortune, the ruler, modesty, intelligence characterized by knowledge, bashfulness, nourishment, contentment, tranquility and forbearance. Armed with sword, spear, club, discus, conch , bow, arrows, slings and iron mace, you are terrible( and at the same time) you are pleasing, yea more pleasing than all the pleasing things and exceedingly beautiful. You are indeed the supreme Isvari, beyond the high and low.

82-87. ‘And whatever of wherever a thing exists, conscient( real) or non-conscient (unreal), whatever power all that possesses is yourself. O you who are the soul of everything, how can I extol you (more than this)? By you, even he who creates, sustains and devours the world, is put to sleep. Who is here capable of extolling you? Who is capable of praising you, who have made all of us- Vishnu, myself and Shiva- take our embodied forms? O Devi, being lauded thus, bewitch these two unassailable asuras Madhu and Kaitabha with your superior powers. Let Vishnu, the Master of the world, be quickly awakened from sleep and rouse up his nature to slay these two great asuras.’ The Rishi said:

88-95. There, the Devi of delusion extolled thus by Brahma, the creator, in order to awaken Vishnu for the destruction of Madhu and Kaitabha, drew herself out from His eyes, mouth, nostrils, arms, heart and breast, and appeared in the sight of Brahma of inscrutable birth. Janardana, Lord of the universe, quitted by her, rose up from His couch on the universal ocean, and saw those two evil(asuras), Madhu and Kaitabha, of exceeding heroism and power, with eyes red in anger, endeavoring to devour Brahma. Thereupon the all-pervading Bhagavan Vishnu got up and fought with the asuras for five thousand years, using his own arms as weapons. And they, frenzied with their exceeding power, and deluded by Mahamaya, exclaimed to Vishnu, ‘ Ask a boon from us.’ Bhagavan(Vishnu) said:

96-98. ‘If you are satisfied with me, you must both be slain by me now. What need is there of any other boon here? My choice is this much indeed.’ The Rishi said:

99-101. Those two(asuras), thus bewitched (by Mahamaya), gazing then at the entire world turned into water, told Bhagavan, the lotus eyed One, ‘Slay us at the spot where the earth is not flooded with water.’ The Rishi said:

102-104. Saying ‘Be it so’, Bhagavan(Vishnu), the great wielder of conch, discus and mace, took them on His loins and there severed their heads with His discus. Thus she (Mahamaya) herself appeared when praised by Brahma. Now listen again the glory of this Devi. I tell you. Here ends the first chapter called ‘The slaying of Madhu and Kaitabha’ of Devi mahatmya in Markandeya purana, during the period of Savarni, the Manu.

Chandi Saptashati in Telugu:

దేవీ మహాత్మ్యం దుర్గా సప్తశతి ప్రథమోఽధ్యాయః

॥ దేవీ మాహాత్మ్యం ॥
॥ శ్రీదుర్గాయై నమః ॥
॥ అథ శ్రీదుర్గాసప్తశతీ ॥
॥ మధుకైటభవధో నామ ప్రథమోఽధ్యాయః ॥

అస్య శ్రీ ప్రధమ చరిత్రస్య బ్రహ్మా ఋషిః । మహాకాళీ దేవతా । గాయత్రీ ఛందః । నందా శక్తిః । రక్త దంతికా బీజం । అగ్నిస్తత్వం । ఋగ్వేదః స్వరూపం । శ్రీ మహాకాళీ ప్రీత్యర్ధే ప్రధమ చరిత్ర జపే వినియోగః ।

ధ్యానం
ఖడ్గం చక్ర గదేషుచాప పరిఘా శూలం భుశుండీం శిరః
శంంఖం సందధతీం కరైస్త్రినయనాం సర్వాంంగభూషావృతాం ।
యాం హంతుం మధుకైభౌ జలజభూస్తుష్టావ సుప్తే హరౌ
నీలాశ్మద్యుతి మాస్యపాదదశకాం సేవే మహాకాళికాం॥

ఓం నమశ్చండికాయై
ఓం ఐం మార్కండేయ ఉవాచ॥1॥

సావర్ణిః సూర్యతనయో యోమనుః కథ్యతేఽష్టమః।
నిశామయ తదుత్పత్తిం విస్తరాద్గదతో మమ ॥2॥

మహామాయానుభావేన యథా మన్వంతరాధిపః
స బభూవ మహాభాగః సావర్ణిస్తనయో రవేః ॥3॥

స్వారోచిషేఽంతరే పూర్వం చైత్రవంశసముద్భవః।
సురథో నామ రాజాఽభూత్ సమస్తే క్షితిమండలే ॥4॥

తస్య పాలయతః సమ్యక్ ప్రజాః పుత్రానివౌరసాన్।
బభూవుః శత్రవో భూపాః కోలావిధ్వంసినస్తదా ॥5॥

తస్య తైరభవద్యుద్ధం అతిప్రబలదండినః।
న్యూనైరపి స తైర్యుద్ధే కోలావిధ్వంసిభిర్జితః ॥6॥

తతః స్వపురమాయాతో నిజదేశాధిపోఽభవత్।
ఆక్రాంతః స మహాభాగస్తైస్తదా ప్రబలారిభిః ॥7॥

అమాత్యైర్బలిభిర్దుష్టై ర్దుర్బలస్య దురాత్మభిః।
కోశో బలం చాపహృతం తత్రాపి స్వపురే తతః ॥8॥

తతో మృగయావ్యాజేన హృతస్వామ్యః స భూపతిః।
ఏకాకీ హయమారుహ్య జగామ గహనం వనం ॥9॥

సతత్రాశ్రమమద్రాక్షీ ద్ద్విజవర్యస్య మేధసః।
ప్రశాంతశ్వాపదాకీర్ణ మునిశిష్యోపశోభితం ॥10॥

తస్థౌ కంచిత్స కాలం చ మునినా తేన సత్కృతః।
ఇతశ్చేతశ్చ విచరంస్తస్మిన్ మునివరాశ్రమే॥11॥

సోఽచింతయత్తదా తత్ర మమత్వాకృష్టచేతనః। ॥12॥

మత్పూర్వైః పాలితం పూర్వం మయాహీనం పురం హి తత్
మద్భృత్యైస్తైరసద్వృత్తైః ర్ధర్మతః పాల్యతే న వా ॥13॥

న జానే స ప్రధానో మే శూర హస్తీసదామదః
మమ వైరివశం యాతః కాన్భోగానుపలప్స్యతే ॥14॥

యే మమానుగతా నిత్యం ప్రసాదధనభోజనైః
అనువృత్తిం ధ్రువం తేఽద్య కుర్వంత్యన్యమహీభృతాం ॥15॥

అసమ్యగ్వ్యయశీలైస్తైః కుర్వద్భిః సతతం వ్యయం
సంచితః సోఽతిదుఃఖేన క్షయం కోశో గమిష్యతి ॥16॥

ఏతచ్చాన్యచ్చ సతతం చింతయామాస పార్థివః
తత్ర విప్రాశ్రమాభ్యాశే వైశ్యమేకం దదర్శ సః ॥17॥

స పృష్టస్తేన కస్త్వం భో హేతుశ్చ ఆగమనేఽత్ర కః
సశోక ఇవ కస్మాత్వం దుర్మనా ఇవ లక్ష్యసే। ॥18॥

ఇత్యాకర్ణ్య వచస్తస్య భూపతేః ప్రణాయోదితం
ప్రత్యువాచ స తం వైశ్యః ప్రశ్రయావనతో నృపం॥19॥

వైశ్య ఉవాచ ॥20॥

సమాధిర్నామ వైశ్యోఽహముత్పన్నో ధనినాం కులే
పుత్రదారైర్నిరస్తశ్చ ధనలోభాద్ అసాధుభిః॥21॥

విహీనశ్చ ధనైదారైః పుత్రైరాదాయ మే ధనం।
వనమభ్యాగతో దుఃఖీ నిరస్తశ్చాప్తబంధుభిః॥22॥

సోఽహం న వేద్మి పుత్రాణాం కుశలాకుశలాత్మికాం।
ప్రవృత్తిం స్వజనానాం చ దారాణాం చాత్ర సంస్థితః॥23॥

కిం ను తేషాం గృహే క్షేమం అక్షేమం కింను సాంప్రతం
కథం తేకింనుసద్వృత్తా దుర్వృత్తా కింనుమేసుతాః॥24॥

రాజోవాచ॥25॥

యైర్నిరస్తో భవా~ంల్లుబ్ధైః పుత్రదారాదిభిర్ధనైః॥26॥

తేషు కిం భవతః స్నేహ మనుబధ్నాతి మానసం॥27॥

వైశ్య ఉవాచ ॥28॥

ఏవమేతద్యథా ప్రాహ భవానస్మద్గతం వచః
కిం కరోమి న బధ్నాతి మమ నిష్టురతాం మనః॥29॥

ఐః సంత్యజ్య పితృస్నేహం ధన లుబ్ధైర్నిరాకృతః
పతిఃస్వజనహార్దం చ హార్దితేష్వేవ మే మనః। ॥30॥

కిమేతన్నాభిజానామి జానన్నపి మహామతే
యత్ప్రేమ ప్రవణం చిత్తం విగుణేష్వపి బంధుషు॥31॥

తేషాం కృతే మే నిఃశ్వాసో దౌర్మనస్యం చజాయతే॥32॥
అరోమి కిం యన్న మనస్తేష్వప్రీతిషు నిష్ఠురం ॥33॥

మార్కండేయ  ఉవాచ ॥34॥

తతస్తౌ సహితౌ విప్ర తంమునిం సముపస్థితౌ॥35॥
సమాధిర్నామ వైశ్యోఽసౌ స చ పార్ధివ సత్తమః॥36॥

కృత్వా తు తౌ యథాన్యాయ్యం యథార్హం తేన సంవిదం।
ఉపవిష్టౌ కథాః కాశ్చిత్^^చ్చక్రతుర్వైశ్యపార్ధివౌ॥37॥

రాజోఉవాచ ॥38॥

భగవంస్త్వామహం ప్రష్టుమిచ్ఛామ్యేకం వదస్వతత్ ॥39॥

దుఃఖాయ యన్మే మనసః స్వచిత్తాయత్తతాం వినా॥40॥మఆనతోఽపి యథాజ్ఞస్య కిమేతన్మునిసత్తమః ॥41॥

అయం చ ఇకృతః పుత్రైః దారైర్భృత్యైస్తథోజ్ఘితః
స్వజనేన చ సంత్యక్తః స్తేషు హార్దీ తథాప్యతి ॥42॥

ఏవ మేష తథాహం చ ద్వావప్త్యంతదుఃఖితౌ।
దృష్టదోషేఽపి విషయే మమత్వాకృష్టమానసౌ ॥43॥

తత్కేనైతన్మహాభాగ యన్మోహొ జ్ఞానినోరపి
మమాస్య చ భవత్యేషా వివేకాంధస్య మూఢతా ॥44॥

ఋషిరువాచ॥45॥

జ్ఞాన మస్తి సమస్తస్య జంతోర్వ్షయ గోచరే।
విషయశ్చ మహాభాగ యాంతి చైవం పృథక్పృథక్॥46॥

కేచిద్దివా తథా రాత్రౌ ప్రాణినః స్తుల్యదృష్టయః ॥47॥

జ్ఞానినో మనుజాః సత్యం కిం తు తే న హి కేవలం।
యతో హి జ్ఞానినః సర్వే పశుపక్షిమృగాదయః॥48॥

జ్ఞానం చ తన్మనుష్యాణాం యత్తేషాం మృగపక్షిణాం
మనుష్యాణాం చ యత్తేషాం తుల్యమన్యత్తథోభయోః॥49॥

జ్ఞానేఽపి సతి పశ్యైతాన్ పతగాంఛాబచంచుషు।
కణమోక్షాదృతాన్ మోహాత్పీడ్యమానానపి క్షుధా॥50॥

మానుషా మనుజవ్యాఘ్ర సాభిలాషాః సుతాన్ ప్రతి
లోభాత్ ప్రత్యుపకారాయ నన్వేతాన్ కిం న పశ్యసి॥51॥

తథాపి మమతావర్తే మోహగర్తే నిపాతితాః
మహామాయా ప్రభావేణ సంసారస్థితికారిణా॥52॥

తన్నాత్ర విస్మయః కార్యో యోగనిద్రా జగత్పతేః।
మహామాయా హరేశ్చైషా తయా సమ్మోహ్యతే జగత్॥53॥

జ్ఙానినామపి చేతాంసి దేవీ భగవతీ హి సా
బలాదాక్ఱ్ష్యమోహాయ మహామాయా ప్రయచ్ఛతి ॥54॥

తయా విసృజ్యతే విశ్వం జగదేతచ్చరాచరం ।
సైషా ప్రసన్నా వరదా నృణాం భవతి ముక్తయే ॥55॥

సా విద్యా పరమా ముక్తేర్హేతుభూతా సనాతనీ
సంసారబంధహేతుశ్చ సైవ సర్వేశ్వరేశ్వరీ॥56॥

రాజోవాచ॥57॥

భగవన్ కాహి సా దేవీ మామాయేతి యాం భవాన్ ।
బ్రవీతి క్థముత్పన్నా సా కర్మాస్యాశ్చ కిం ద్విజ॥58॥

యత్ప్రభావా చ సా దేవీ యత్స్వరూపా యదుద్భవా।
తత్సర్వం శ్రోతుమిచ్ఛామి త్వత్తో బ్రహ్మవిదాం వర॥59॥

ఋషిరువాచ ॥60॥

నిత్యైవ సా జగన్మూర్తిస్తయా సర్వమిదం తతం॥61॥
తథాపి తత్సముత్పత్తిర్బహుధా శ్రూయతాం మమః॥62॥

దేవానాం కార్యసిద్ధ్యర్థం ఆవిర్భవతి సా యదా।
ఉత్పన్నేతి తదా లోకే సా నిత్యాప్యభిధీయతే ॥63॥

యోగనిద్రాం యదా విష్ణుర్జగత్యేకార్ణవీకృతే।
ఆస్తీర్య శేషమభజత్ కల్పాంతే భగవాన్ ప్రభుః॥64॥

తదా ద్వావసురౌ ఘోరౌ విఖ్యాతౌ మధుకైటభౌ।
విష్ణుకర్ణమలోద్భూతౌ హంతుం బ్రహ్మాణముద్యతౌ॥65॥

స నాభి కమలే విష్ణోః స్థితో బ్రహ్మా ప్రజాపతిః
దృష్ట్వా తావసురౌ చోగ్రౌ ప్రసుప్తం చ జనార్దనం॥66॥

తుష్టావ యోగనిద్రాం తామేకాగ్రహృదయః స్థితః
విబోధనార్ధాయ హరేర్హరినేత్రకృతాలయాం ॥67॥

విశ్వేశ్వరీం జగద్ధాత్రీం స్థితిసంహారకారిణీం।
నిద్రాం భగవతీం విష్ణోరతులాం తేజసః ప్రభుః ॥68॥

బ్రహ్మోవాచ ॥69॥

త్వం స్వాహా త్వం స్వధా త్వంహి వషట్కారః స్వరాత్మికా।
సుధా త్వమక్షరే నిత్యే త్రిధా మాత్రాత్మికా స్థితా॥70॥

అర్ధమాత్రా స్థితా నిత్యా యానుచ్చార్యావిశేషతః
త్వమేవ సా త్వం సావిత్రీ త్వం దేవ జననీ పరా ॥71॥

త్వయైతద్ధార్యతే విశ్వం త్వయైతత్ సృజ్యతే జగత్।
త్వయైతత్ పాల్యతే దేవి త్వమత్స్యంతే చ సర్వదా॥72॥

విసృష్టౌ సృష్టిరూపాత్వం స్థితి రూపా చ పాలనే।
తథా సంహృతిరూపాంతే జగతోఽస్య జగన్మయే ॥73॥

మహావిద్యా మహామాయా మహామేధా మహాస్మృతిః।
మహామోహా చ భవతీ మహాదేవీ మహాసురీ ॥74॥

ప్రకృతిస్త్వం చ సర్వస్య గుణత్రయ విభావినీ।
కాళరాత్రిర్మహారాత్రిర్మోహరాత్రిశ్చ దారుణా॥75॥

త్వం శ్రీస్త్వమీశ్వరీ త్వం హ్రీస్త్వం బుద్ధిర్భోధలక్షణా।
లజ్జాపుష్టిస్తథా తుష్టిస్త్వం శాంతిః క్షాంతి రేవ చ॥76॥

ఖడ్గినీ శూలినీ ఘోరా గదినీ చక్రిణీ తథా।
శంఖిణీ చాపినీ బాణాభుశుండీపరిఘాయుధా॥77॥

సౌమ్యా సౌమ్యతరాశేషసౌమ్యేభ్యస్త్వతిసుందరీ
పరాపరాణాం పరమా త్వమేవ పరమేశ్వరీ॥78॥

యచ్చ కించిత్క్వచిద్వస్తు సదసద్వాఖిలాత్మికే।
తస్య సర్వస్య యా శక్తిః సా త్వం కిం స్తూయసేమయా॥79॥

యయా త్వయా జగత్ స్రష్టా జగత్పాతాత్తి యో జగత్।
సోఽపి నిద్రావశం నీతః కస్త్వాం స్తోతుమిహేశ్వరః॥80॥

విష్ణుః శరీరగ్రహణం అహమీశాన ఏవ చ
కారితాస్తే యతోఽతస్త్వాం కః స్తోతుం శక్తిమాన్ భవేత్॥81॥

సా త్వమిత్థం ప్రభావైః స్వైరుదారైర్దేవి సంస్తుతా।
మోహయైతౌ దురాధర్షావసురౌ మధుకైటభౌ ॥82॥

ప్రబోధం చ జగత్స్వామీ నీయతామచ్యుతా లఘు ॥83॥
బోధశ్చ క్రియతామస్య హంతుమేతౌ మహాసురౌ ॥83॥

ఋషిరువాచ ॥84॥

ఏవం స్తుతా తదా దేవీ తామసీ తత్ర వేధసా
విష్ణోః ప్రభోధనార్ధాయ నిహంతుం మధుకైటభౌ ॥85॥

నేత్రాస్యనాసికాబాహుహృదయేభ్యస్తథోరసః।
నిర్గమ్య దర్శనే తస్థౌ బ్రహ్మణో అవ్యక్తజన్మనః ॥86॥

ఉత్తస్థౌ చ జగన్నాథః స్తయా ముక్తో జనార్దనః।
ఏకార్ణవే అహిశయనాత్తతః స దదృశే చ తౌ ॥87॥

మధుకైటభౌ దురాత్మానా వతివీర్యపరాక్రమౌ
క్రోధరక్తేక్షణావత్తుం బ్రహ్మణాం జనితోద్యమౌ ॥88॥

సముత్థాయ తతస్తాభ్యాం యుయుధే భగవాన్ హరిః
పంచవర్షసహస్త్రాణి బాహుప్రహరణో విభుః ॥89॥

తావప్యతిబలోన్మత్తౌ మహామాయావిమోహితౌ ॥90॥

ఉక్తవంతౌ వరోఽస్మత్తో వ్రియతామితి కేశవం ॥91॥

శ్రీ భగవానువాచ ॥92॥

భవేతామద్య మే తుష్టౌ మమ వధ్యావుభావపి ॥93॥

కిమన్యేన వరేణాత్ర ఏతావృద్ది వృతం మమ ॥94॥

ఋషిరువాచ ॥95॥

వంచితాభ్యామితి తదా సర్వమాపోమయం జగత్।
విలోక్య తాభ్యాం గదితో భగవాన్ కమలేక్షణః ॥96॥

ఆవాం జహి న యత్రోర్వీ సలిలేన పరిప్లుతా। ॥97॥

ఋషిరువాచ ॥98॥

తథేత్యుక్త్వా భగవతా శంఖచక్రగదాభృతా।
కృత్వా చక్రేణ వై ఛిన్నే జఘనే శిరసీ తయోః ॥99॥

ఏవమేషా సముత్పన్నా బ్రహ్మణా సంస్తుతా స్వయం।
ప్రభావమస్యా దేవ్యాస్తు భూయః శృణు వదామి తే ॥100॥

॥ జయ జయ శ్రీ స్వస్తి శ్రీమార్కండేయపురాణే సావర్ణికే మన్వంతరే దేవీమహాత్మ్యే మధుకైటభవధో నామ ప్రధమోఽధ్యాయః ॥

ఆహుతి

ఓం ఏం సాంగాయై సాయుధాయై సశక్తికాయై సపరివారాయై సవాహనాయై ఏం బీజాధిష్టాయై మహా కాళికాయై మహా అహుతిం సమర్పయామి నమః స్వాహా ॥