Purusha Suktam with Meaning from Rig Veda
Purusha Suktam is one of the Pancha Suktam (5 Suktams) Purusha Suktam, Vishnu Suktam, Sri Suktam, Bhu Suktam, and Nila Suktam. From the oldest Rig Veda, Purusha Suktam is dedicated to Lord Vishnu, who is described as the great Purusha in the hymn. The mantras in this hymn are written in a meter (15 in the anustubh meter, and the final one in the tristubh meter) that has the power to generate a tremendous positive spiritual force.
Purusha Suktam is also recited during Homas (Fire Labs) or statue installation rituals, and during meditation. The sacred hymn is believed to be very useful for diabetes and has been found to produce miraculous results when recited daily. Those who lack progeny and have marital problems too are said to be benefited from this Suktam. Along with this Purusha suktam also chant Sri Suktam for more best results.And practice thousand years back Srinivas Vidya for Both (Swamivari and ammaVari) Blessings.
Purusha Suktam in English:
Sahasra-Shiirssaa Purussah Sahasra-Akssah Sahasra-Paat |
Sa Bhuumim Vishvato Vrtva-Atya[i]-Tisstthad-Dasha-Angulam ||1||
Purussa Evedam Sarvam Yad-Bhuutam Yacca Bhavyam |
Uta-Amrtatvasye[a-I]shaano Yad-Annena-Ati-Rohati ||2||
Etaavaanasya Mahima-Ato Jyaayaash-Ca Puurussah |
Paado-Asya Vishvaa Bhuutaani Tri-Paad-Asya-Amrtam Divi ||3||
Tri-Paad-Uurdhva Udait-Puurussah Paado-Asye[a-I]ha-Abhavat-Punah |
Tato Vissvang Vya[i-A]kraamat-Saashana-Anashane Abhi ||4||
Tasmaad-Viraadda-Jaayata Viraajo Adhi Puurussah |
Sa Jaato Atya[i-A]ricyata Pashcaad-Bhuumim-Atho Purah ||5||
Yat-Purussenna Havissaa Devaa Yajnyam-Atanvata |
Vasanto Asya-Asiida-Ajyam Griissma Idhmah Sharad-[d]Havih ||6||
Tam Yajnyam Barhissi Pra-Ukssan-Purussam Jaatam-Agratah |
Tena Devaa Ayajanta Saadhyaa Rssayash-Ca Ye ||7||
Tasmaad-Yajnyaat-Sarvahutah Sambhrtam Prssadaajyam |
Pashuun-Taashcakre Vaayavyaan-Aarannyaan Graamyaash-Ca Ye ||8||
Tasmaad-Yajnyaat-Sarvahuta Rcah Saamaani Jajnyire |
Chandaamsi Jajnyire Tasmaad-Yajus-Tasmaad-Ajaayata ||9||
Tasmaad-Ashvaa Ajaayanta Ye Ke Co[a-U]bhayaadatah |
Gaavoh Ha Jajnyire Tasmaat Tasmaaj-Jaataa Ajaa-Vayah ||10||
Yat-Purussam Vya[i-A]dadhuh Katidhaa Vya[i-A]kalpayan |
Mukham Kimasya Kau Baahuu Kaa Uuruu Paadaa Ucyete ||11||
Braahmanno-Asya Mukham-Aasiid Baahuu Raajanyah Krtah |
Uuruu Tad-Asya Yad-Vaishyah Padbhyaam Shuudro Ajaayata ||12||
Candramaa Manaso Jaatash-Cakssoh Suuryo Ajaayata |
Mukhaad-Indrash-Ca-Agnish-Ca Praannaad-Vaayur-Ajaayata ||13||
Naabhyaa Aasiid-Antarikssam Shiirssnno Dyauh Samavartata |
Padbhyaam Bhuumir-Dishah Shrotraat-Tathaa Lokaa Akalpayan ||14||
Saptaasya[i-A]asan Paridhayas-Trih Sapta Samidhah Krtaah |
Devaa Yadyajnyam Tanvaanaa Abadhnan-Purussam Pashum ||15||
Yajnyena Yajnyam-Ayajanta Devaas-Taani Dharmaanni Prathamaanya[i-A]asan |
Te Ha Naakam Mahimaanah Sa-Canta Yatra Puurve Saadhyaah Santi Devaah ||16||
Meaning:
1.1: The Purusha (Universal Being) has Thousand Heads, Thousand Eyes and Thousand Feet (Thousand signifies innumerable which points to the omnipresence of the Universal Being),
1.2: He envelops the World from all sides (i.e. He pervades each part of the Creation), and extends beyond in the Ten Directions ( represented by Ten Fingers ),
2.1: The Purusha is indeed All this (Creation) in essence; That which existed in the Past, and that which will exist in the Future,
2.2: Everything (i.e the whole Creation) is woven by the Immortal essence of the Great Lord (Purusha); by becoming Food of which (i.e. by getting consumed in Whose Immortal essence through surrender) one transcends the gross world (and becomes Immortal).
3.1: The Purusha is Greater than all the Greatness (which can be expressed by words),
3.2: His One Part has become all these (visible) Worlds, and His Three Parts rest in the Immortal World of the Transcendence.
4.1: The Three Parts of the Purusha is High Above (in Transcendental Realm), and His One Part becomes the Creation again and again.
4.2: There, in the Creation, He pervades all the Living ( who eats ) and the Non-Living ( who does not eat ) beings.
5.1: From Him (i.e. the Purusha) was born the Virat; (the Virat came into being) from the presence of the Shining Purusha (Who remained as the background or substratum of Virat);
5.2: He (i.e. the Virat) created the Earth, by manifesting Her from His own being as substratum.
6.1: With the Purusha as the (Sacrificial) Fire, the Deva (the Shining One, referring to Virat) continued the Yagna (Sacrifice of creation),
6.2: Spring was (created as) the clarified Butter (of that Yagna), Summer was (created as) the Fuel (of that Yagna), and Autumn was (created as) the Havis (Sacrificial offering of that Yagna).
7.1: The First Divine Men were created as the Holy Water sprinkled with the Kusa Grass in that Yagna (Sacrifice of Creation).
7.2: The First Divine Men were the Sadhya Devas and the Rishis, Who were created by Him, the Deva (the Shining One, referring to Virat), Who performed the Yagna. (These Rishis were not human but divine Rishis like Saptarshis created directly by Virat).
8.1: From the Complete Offering of His (i.e. Virat’s) Yagna (Sacrifice of Creation) was obtained Ghee mixed with coagulated Milk, …
8.2: … which (i.e. the Ghee and Milk) are (the created) Animals, both of Air (Birds) and of Forests (Wild Animals) and Villages (Domestic Animals).
9.1: From the Complete Offering of His (i.e. Virat’s) Yagna (Sacrifice of Creation) was born the Rig Veda and Sama Veda,
9.2: The Chandas (Vedic Meters) were born from Him, and the Yajur Veda was born from Him.
10.1: From Him (i.e. Virat) was born the Horses, and all those animals who has teeth in both jaws,
10.2: From Him (i.e. Virat) was born the Cows, and from Him was born all types of Goats.
11.1: What did the Purusha (i.e. Virat) hold within Him? How many parts were assigned in His Huge Form?
11.2: What was His Mouth? What was His Arms? What was His Thighs? And what was His Feet?
12.1: The Brahmanas were His Mouth, the Kshatriyas became His Arms,
12.2: The Vaishyas were His Thighs, and the Shudras were assigned to His Feet.
13.1: The Moon was born from His Mind and the Sun was born from His Eyes,
13.2: Indra and Agni (Fire) were born from His Mouth, and Vayu (Wind) was born from His Breath.
14.1: His Navel became the Antariksha (the intermediate Space between Heaven and Earth), His Head sustained the Heaven,
14.2: From His Feet the Earth (was sustained), and from His Ears the Directions (were sustained); in this manner all the Worlds were regulated by Him.
15.1: By making Seven Enclosures with Three times Seven sacrificial Firewood, …
15.2: … the Deva (the Shining One referring to Virat) in that Yagna (Sacrifice of Creation), bound the infinite expanse of the Purusha as (apparently) finite living beings (Pashu).
16.1: The Devas performed the external Yagna by meditating on the real Yagna (i.e. contemplating on the Purusha Who is Shining behind everything); And thus they first obtained the Dharma (based on the Oneness of the Purusha),
16.2: By Meditating on the Greatness of the Chidakasha (Blissful Spiritual Sky behind everyone, which is the essence of the Purusha), during those earlier times, the Spiritual Aspirants became the Shining One themselves.
Check here for Other Suktas
Purusha Suktam in Devanagari:
पुरुष सूक्त (ऋग्वेद : १०-९०, यजुर्वेद अध्याय ३१)
ॐ श्री गुरुभ्यो नमः । हरिः ओम् ।
सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात ।
स भूमिँ सर्वतः स्पृत्वाऽत्चतिष्ठद्यशाङ्गुलम् ।।1।।
अर्थ:
जो सहस्रों सिर वाले, सहस्रों नेत्रवाले और सहस्रों चरण वाले विराट पुरुष हैं, वे सारे ब्रह्माण्ड को आवृत करके भी दस अंगुल शेष रहते हैं ।।1।।
पुरुषऽएवेवँ सर्वं यद्भूतं यच्च भाव्यम् ।
उतामृतत्वस्येशानो यदन्नेनातिरोहति ।।2।।
अर्थ:
जो सृष्टि बन चुकी, जो बनने वाली है, यह सब विराट पुरुष ही हैं । इस अमर जीव-जगत के भी वे ही स्वामी हैं और जो अन्न द्वारा वृद्धि प्राप्त करते हैं, उनके भी वे ही स्वामी हैं ।।2।।
एतावानस्य महिमातो ज्यायाँश्च पूरुषः ।
पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि ।।3।।
अर्थ:
विराट पुरुष की महत्ता अति विस्तृत है । इस श्रेष्ठ पुरुष के एक चरण में सभी प्राणी हैं और तीन भाग अनंत अंतरिक्ष में स्थित हैं ।।3।।
त्रिपादूर्ध्व उदैत्पुरुषः पादोऽस्येहाभवत्पुनः ।
ततो विष्वङ् व्यक्रामत्साशनानशनेऽअभि ।।4।।
अर्थ:
चार भागों वाले विराट पुरुष के एक भाग में यह सारा संसार, जड़ और चेतन विविध रूपों में समाहित है । इसके तीन भाग अनंत अंतरिक्ष में समाये हुए हैं ।।4।।
ततो विराडजायत विराजोऽअधि पूरुषः ।
स जातोऽअत्यरिच्यत पश्चाद्भूमिमथो पुरः ।।5।।
अर्थ:
उस विराट पुरुष से यह ब्रह्माण्ड उत्पन्न हुआ। उस विराट से समष्टि जीव उत्पन्न हुए । वही देहधारीरूप में सबसे श्रेष्ठ हुआ, जिसने सबसे पहले पृथ्वी को, फिर शरीरधारियों को उत्पन्न किया ।।5।।
तस्माद्यज्ञात्सर्वहुतः सम्भृतं पृषदाज्यम् ।
पशूँस्ताँश्चक्रे वायव्यानारण्या ग्राम्याश्च ये ।।6।।
अर्थ:
उस सर्वश्रेष्ठ विराट प्रकृति यज्ञ से दधियुक्त घृत प्राप्त हुआ (जिससे विराट पुरुष की पूजा होती है) । वायुदेव से संबंधित पशु, हरिण, गौ, अश्वादि की उत्पत्ति उस विराट पुरुष के द्वारा ही हुई ।।6।।
तस्माद्यज्ञात् सर्वहुतऽऋचः सामानि जज्ञिरे ।
छन्दाँसि जज्ञिरे तस्माद्यजुस्तस्मादजायत ।।7।।
अर्थ:
उस विराट यज्ञ-पुरुष से ऋग्वेद एवं सामवेद का प्रकटीकरण हुआ । उसी से यजुर्वेद एवं अथर्ववेद का प्रादुर्भाव हुआ अर्थात् वेद की ऋचाओं का प्रकटीकरण हुआ ।।7।।
तस्मादश्वाऽजायन्त ये के चोभयादतः ।
गावो ह जज्ञिरे तस्मात्तस्माज्जाताऽअजावयः ।।8।।
अर्थ:
उस विराट यज्ञ-पुरुष से दोनों तरफ दाँतवाले घोड़े हुए और उसी विराट पुरुष से गौएँ, बकरियाँ और भेड़ें आदि पशु भी उत्पन्न हुए ।।8।।
तं यज्ञं बर्हिषि प्रौक्षन् पुरुषं जातमग्रतः ।
तेन देवाऽअयजन्त साध्याऽऋषयश्च ये ।।9।।
अर्थ:
मंत्रद्रष्टा ऋषियों एवं योगाभ्यासियों ने सर्वप्रथम प्रकट हुए पूजनीय विराट पुरुष को यज्ञ (सृष्टि के पूर्व विद्यमान महान ब्रह्मांडरूप यज्ञ अर्थात् सृष्टि-यज्ञ) में अभिषिक्त करके उसी यज्ञरूप परम पुरुष से ही यज्ञ (आत्मयज्ञ) का प्रादुर्भाव किया ।।9।।
यत्पुरुषं व्यदधुः कतिधा व्यकल्पयन् ।
मुखं किमस्यासीत किं बाहू किमूरू पादाऽउच्येते ।।10।।
अर्थ:
संकल्प द्वारा प्रकट हुए जिस विराट पुरुष का ज्ञानीजन विविध प्रकार से वर्णन करते हैं, वे उसकी कितने प्रकार से कल्पना करते हैं ? उसका मुख क्या है ? भुजा, जाँघें और पाँव कौन-से हैं ? शरीर-संरचना में वह पुरुष किस प्रकार पूर्ण बना ? ।।10।।
ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीद् बाहू राजन्यः कृतः।
ऊरू तदस्य यद्वैश्यः पद्भ्याँ शूद्रोऽअजायत ।।11।।
अर्थ:
विराट पुरुष का मुख ब्राह्मण अर्थात् ज्ञानीजन (विवेकवान) हुए। क्षत्रिय अर्थात् पराक्रमी व्यक्ति, उसके शरीर में विद्यमान बाहुओं के समान हैं। वैश्य अर्थात् पोषणशक्ति-सम्पन्न व्यक्ति उसके जंघा एवं सेवाधर्म व्यक्ति उसके पैर हुए।।11।।
चन्द्रमा मनसो जातश्चक्षोः सूर्यो अजायत ।
श्रोत्राद्वायुश्च प्राणश्च मुखादग्निरजायत ।।12।।
अर्थ:
विराट पुरुष परमात्मा के मन से चन्द्रमा, नेत्रों से सूर्य, कर्ण से वायु एवं प्राण तथा मुख से अग्नि का प्रकटीकरण हुआ ।।12।।
नाभ्याऽआसीदन्तरिक्षँ शीर्ष्णो द्यौः समवर्त्तत ।
पद्भ्याँ भूमिर्दिशः श्रोत्रात्तथा लोकाँ२ऽकल्पयन् ।।13।।
अर्थ:
विराट पुरुष की नाभि से अंतरिक्ष, सिर से द्युलोक, पाँवों से भूमि तथा कानों से दिशाएँ प्रकट हुईं। इसी प्रकार (अनेकानेक) लोकों को कल्पित किया गया है (रचा गया है) ।।13।।
यत्पुरुषेण हविषा देवा यज्ञमतन्वत ।
वसन्तोऽस्यासीदाज्यं ग्रीष्मऽइध्मः शरद्धविः ।।14।।
अर्थ:
जब देवों ने विराट पुरुष को हवि मानकर यज्ञ का शुभारम्भ किया, तब घृत वसंत ऋतु, ईंधन (समिधा) ग्रीष्म ऋतु एवं हवि शरद ऋतु हुई ।।14।।
सप्तास्यासन् परिधयस्त्रिः सप्त समिधः कृताः ।
देवा यद्यज्ञं तन्वानाऽअबध्नन् पुरुषं पशुम् ।।15।।
अर्थ:
देवों ने जिस यज्ञ का विस्तार किया, उसमें विराट पुरुष को ही पशु (हव्य) रूप की भावना से बाँधा (नियुक्त किया), उसमें यज्ञ की सात परिधियाँ (सात समुद्र) एवं इक्कीस (छंद) समिधाएँ हुईं ।।15।।
यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवास्तानि धर्माणि प्रथमान्यासन् ।
ते ह नाकं महिमानः सचन्त यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति देवाः ।।16।।
अर्थ:
आदिश्रेष्ठ धर्मपरायण देवों ने यज्ञ से यज्ञरूप विराट सत्ता का यजन किया । यज्ञीय जीवन जीने वाले धार्मिक महात्माजन पूर्वकाल के साध्य देवताओं के निवास स्वर्गलोक को प्राप्त करते हैं ।।16।।
ॐ शांतिः ! शांतिः !! शांतिः !!! (यजुर्वेदः 31.1-16)
सूर्य के समतुल्य तेजसम्पन्न, अहंकाररहित वह विराट पुरुष है, जिसको जानने के बाद साधक या उपासक को मोक्ष की प्राप्ति होती है । मोक्षप्राप्ति का यही मार्ग है, इससे भिन्न और कोई मार्ग नहीं । (यजुर्वेदः 31.18)
Purusha Suktam in Telugu:
పురుష సూక్తం
ఓం తచ్చం యోరావృ’ణీమహే | గాతుం యఙ్ఞాయ’ | గాతుం యఙ్ఞప’తయే | దైవీ” స్వస్తిర’స్తు నః | స్వస్తిర్మాను’షేభ్యః | ఊర్ధ్వం జి’గాతు భేషజమ్ | శం నో’ అస్తు ద్విపదే” | శం చతు’ష్పదే |
ఓం శాంతిః శాంతిః శాంతిః’ ||
సహస్ర’శీర్షా పురు’షః | సహస్రాక్షః సహస్ర’పాత్ |
స భూమిం’ విశ్వతో’ వృత్వా | అత్య’తిష్ఠద్దశాంగుళమ్ ||
పురు’ష ఏవేదగ్మ్ సర్వమ్” | యద్భూతం యచ్చ భవ్యమ్” |
ఉతామృ’తత్వ స్యేశా’నః | యదన్నే’నాతిరోహ’తి ||ఏతావా’నస్య మహిమా | అతో జ్యాయాగ్’శ్చ పూరు’షః |
పాదో”உస్య విశ్వా’ భూతాని’ | త్రిపాద’స్యామృతం’ దివి ||త్రిపాదూర్ధ్వ ఉదైత్పురు’షః | పాదో”உస్యేహాஉஉభ’వాత్పునః’ |
తతో విష్వణ్-వ్య’క్రామత్ | సాశనానశనే అభి ||
తస్మా”ద్విరాడ’జాయత | విరాజో అధి పూరు’షః |
స జాతో అత్య’రిచ్యత | పశ్చాద్-భూమిమథో’ పురః ||
యత్పురు’షేణ హవిషా” | దేవా యఙ్ఞమత’న్వత |
వసంతో అ’స్యాసీదాజ్యమ్” | గ్రీష్మ ఇధ్మశ్శరధ్ధవిః ||
సప్తాస్యా’సన్-పరిధయః’ | త్రిః సప్త సమిధః’ కృతాః |
దేవా యద్యఙ్ఞం త’న్వానాః | అబ’ధ్నన్-పురు’షం పశుమ్ ||
తం యఙ్ఞం బర్హిషి ప్రౌక్షన్’ | పురు’షం జాతమ’గ్రతః |
తేన’ దేవా అయ’జంత | సాధ్యా ఋష’యశ్చ యే ||
తస్మా”ద్యఙ్ఞాత్-స’ర్వహుతః’ | సంభృ’తం పృషదాజ్యమ్ |
పశూగ్-స్తాగ్శ్చ’క్రే వాయవ్యాన్’ | ఆరణ్యాన్-గ్రామ్యాశ్చ యే ||
తస్మా”ద్యఙ్ఞాత్స’ర్వహుతః’ | ఋచః సామా’ని జఙ్ఞిరే |
ఛందాగ్మ్’సి జఙ్ఞిరే తస్మా”త్ | యజుస్తస్మా’దజాయత ||
తస్మాదశ్వా’ అజాయంత | యే కే చో’భయాద’తః |
గావో’ హ జఙ్ఞిరే తస్మా”త్ | తస్మా”జ్జాతా అ’జావయః’ ||
యత్పురు’షం వ్య’దధుః | కతిథా వ్య’కల్పయన్ |
ముఖం కిమ’స్య కౌ బాహూ | కావూరూ పాదా’వుచ్యేతే ||
బ్రాహ్మణో”உస్య ముఖ’మాసీత్ | బాహూ రా’జన్యః’ కృతః |
ఊరూ తద’స్య యద్వైశ్యః’ | పద్భ్యాగ్మ్ శూద్రో అ’జాయతః ||
చంద్రమా మన’సో జాతః | చక్షోః సూర్యో’ అజాయత |
ముఖాదింద్ర’శ్చాగ్నిశ్చ’ | ప్రాణాద్వాయుర’జాయత ||
నాభ్యా’ ఆసీదంతరి’క్షమ్ | శీర్ష్ణో ద్యౌః సమ’వర్తత |
పద్భ్యాం భూమిర్దిశః శ్రోత్రా”త్ | తథా’ లోకాగ్మ్ అక’ల్పయన్ ||
వేదాహమే’తం పురు’షం మహాంతమ్” | ఆదిత్యవ’ర్ణం తమ’సస్తు పారే |
సర్వా’ణి రూపాణి’ విచిత్య ధీరః’ | నామా’ని కృత్వాஉభివదన్, యదాஉஉస్తే” ||
ధాతా పురస్తాద్యము’దాజహార’ | శక్రః ప్రవిద్వాన్-ప్రదిశశ్చత’స్రః |
తమేవం విద్వానమృత’ ఇహ భ’వతి | నాన్యః పంథా అయ’నాయ విద్యతే ||
యఙ్ఞేన’ యఙ్ఞమ’యజంత దేవాః | తాని ధర్మా’ణి ప్రథమాన్యా’సన్ |
తే హ నాకం’ మహిమానః’ సచంతే | యత్ర పూర్వే’ సాధ్యాస్సంతి’ దేవాః ||
అద్భ్యః సంభూ’తః పృథివ్యై రసా”చ్చ | విశ్వక’ర్మణః సమ’వర్తతాధి’ |
తస్య త్వష్టా’ విదధ’ద్రూపమే’తి | తత్పురు’షస్య విశ్వమాజా’నమగ్రే” ||
వేదాహమేతం పురు’షం మహాంతమ్” | ఆదిత్యవ’ర్ణం తమ’సః పర’స్తాత్ |
తమేవం విద్వానమృత’ ఇహ భ’వతి | నాన్యః పంథా’ విద్యతేஉయ’నాయ ||
ప్రజాప’తిశ్చరతి గర్భే’ అంతః | అజాయ’మానో బహుధా విజా’యతే |
తస్య ధీరాః పరి’జానంతి యోనిమ్” | మరీ’చీనాం పదమిచ్ఛంతి వేధసః’ ||
యో దేవేభ్య ఆత’పతి | యో దేవానాం” పురోహి’తః |
పూర్వో యో దేవేభ్యో’ జాతః | నమో’ రుచాయ బ్రాహ్మ’యే ||
రుచం’ బ్రాహ్మం జనయ’ంతః | దేవా అగ్రే తద’బ్రువన్ |
యస్త్వైవం బ్రా”హ్మణో విద్యాత్ | తస్య దేవా అసన్ వశే” ||
హ్రీశ్చ’ తే లక్ష్మీశ్చ పత్న్యౌ” | అహోరాత్రే పార్శ్వే |
నక్ష’త్రాణి రూపమ్ | అశ్వినౌ వ్యాత్తమ్” |
ఇష్టం మ’నిషాణ | అముం మ’నిషాణ | సర్వం’ మనిషాణ ||
తచ్చం యోరావృ’ణీమహే | గాతుం యఙ్ఞాయ’ | గాతుం యఙ్ఞప’తయే | దైవీ” స్వస్తిర’స్తు నః | స్వస్తిర్మాను’షేభ్యః | ఊర్ధ్వం జి’గాతు భేషజమ్ | శం నో’ అస్తు ద్విపదే” | శం చతు’ష్పదే |
ఓం శాంతిః శాంతిః శాంతిః’ ||